Kemoterapi Nedir? Tedavisi ve Yan Etkileri

Kemoterapi, insan vücudunda kontrolsuz çoğalarak sağlıklı dokulara zarar veren kanser hücrelerinin büyüme ve çoğalmalarını durdurmayı veya yok etmeyi amaçlayan özel ilaç tedavisi biçimidir.

Kemoterapi, insan vücudunda kontrolsuz çoğalarak sağlıklı dokulara zarar veren kanser hücrelerinin büyüme ve çoğalmalarını durdurmayı veya yok etmeyi amaçlayan özel ilaç tedavisi biçimidir.

Bu makale Prof. Dr. Şeref Kömürcü, Prof. Dr. Serdar Turhal ve Doç. Dr. Yeşim Yıldırım tarafından kemoterapi hakkında genel bilgi ve sıkça sorulan sorulara cevap verme niteliğinde oluşturulmuştur.

Kemoterapi hangi durumlar için kullanılır?

• Kanserin primer tedavisi olarak tek başına verilmesi
• Cerrahi tedaviden sonra kalan kanser hücrelerinin ortadan kaldırılması
• Hastanın tümörünün küçültülüp cerrahi ve radyoterapiye hazırlanması
• İleri evre kanser hastalarında kanser belirtilerinin azaltılıp hastanın yaşam kalitesinin artırılması (palyatif tedavi).

Kemoterapi nasıl etki eder?

1. Kanser hücrelerini tamamen yok edebilir.
2. Kanserin büyümesini yavaşlatıp yayılmasına engel olabilir.
3. İleri evre kanser hastalarında tümörün yarattığı ağrı ve basınç hissini ortadan kaldırabilir.

Kemoterapi verilme süresi ve sıklığı ne kadardır?

Kemoterapide ilaçların dozları, uygulama şekilleri ve uygulama süreleri hastalığın tipine göre farklılık göstermektedir. Ayrıca hastanın yaşı, genel sağlık durumu, hastalığın yaygınlık derecesi ve hastalık dışı sağlık problemlerine göre de tedavi süresi ve sıklığı değişebilir. Bu nedenle aynı teşhisi olan hastalarda bile farklı tedavi şemaları uygulanabilmektedir. Kemoterapi protokollerinde genellikle bir tedavi dönemini bir dinlenme dönemi takip eder. Bu faktörler göz önünde tutularak, tedaviler hergün, haftada bir, 14 günde bir, 21 veya 28 günde bir uygulanabilir.

Kemoterapi nasıl yapılır? Nasıl uygulanır?

Hastanın kemoterapiye hazırlanması:

1. Kemoterapi ilaçlarının çoğunluğu damar yoluyla verilir. Hastada her seferinde damar yolu açmak problem olacaksa hastaya bir katater takılabilir veya boyun damarlarından birine bir port yerleştirilebilir. 
2. Kemoterapiden önce hastanın karaciğer fonksiyon testleri, böbrek fonksiyon testleri ve tam kan sayımı yapılır. Hastanın kalp fonksiyonlarını değerlendirmeye yönelik tetkikler de yapılır.
3. Kemoterapi başlamadan önce diş hekimine görünüp, diş enfeksiyonu varsa tedavisinin yapılması uygun olur. Çünkü kemoterapi ilaçları vücudun enfeksiyonlarla mücadelesini zayıflatabilir.
4. Kemoterapinin olası yan etkileri hastaya anlatılır. İleride çocuk sahibi olmak isteyenler yumurta veya spermlerini dondurtabilirler. Saç dökülmesine karşı hazırlık yapabilirler.
5. Kemoterapi aldıktan sonra hastanın işe devam edip etmeyeceği ve evde yardıma ihtiyacı olup olmayacağı önceden konuşulur.
    

Kemoterapi nasıl uygulanır?

1. İnfüzyon şeklinde: İlaçlar bir serumun içine koyulur ve bir pompaya bağlanarak damar yoluyla verilir.
2. Ağızdan: Kapsül veya tablet şeklinde ağızdan kullanılabilir. 
3. Cilt altına iğne şeklinde uygulanabilir.
4. Kemoterapi ilaçları tümörün olduğu bölgeye doğrudan uygulanabilir. Örneğin karın boşluğuna, akciğerleri saran plevral zar boşluğuna, omurgaların arasından, veya idrar kesesi içine. 
5. Kemoterapi ilaçları tümörü besleyen damarlara direkt olarak uygulanabilir. 

Kemoterapi tedavisi nerede verilir?

Kemoterapi uygulaması hastanelerde ve kemoterapi ünitelerinde uygulanmalıdır. Evde uygulanması uygun değildir.

Doktorlar kemoterapi ilaçlarını nasıl belirlerler?

Kemoterapi ilacı seçerken birinci kural kanserin türüdür. Bazı kemoterapi ilaçları pek çok kanser türünde etkilidir. Bazı kanser ilaçları ise tek kanser türüne özeldir. İkinci kural hastanın daha önceden aldığı kemoterapi ilaçlarıdır. Buna göre hekim ilaç tedavisini belirler. Sonuncusu ise; hastanın genel durumu, organ fonksiyonları uygunluğunun değerlendirilmesi, ayrıca şeker hastalığı, kalp hastalığı ve karaciğer hastalığı gibi bir hastalığının olup olmadığıdır. Kemoterapi ilaçlarını medikal onkologlar belirler.

Kemoterapi sırasında başka ilaç kullanılır mı?

Kemoterapi sırasında ilaçların yan etkilerini azaltmak için önerilecek destek tedavi ilaçları olacaktır. Bunlardan başka tansiyon yüksekliği, kalp hastalığı, şeker veya enfeksiyon hastalıkları gibi nedenlerle kullanılan ilaçların büyük bir kısmının kemoterapi üzerine olumsuz bir etkisi yoktur, hasta bunlara devam edebilir. Ancak bazı ilaçlar kemoterapi ilaçları ile etkileşebilirler, ilaçların olumlu etkileri azalabilir veya yan etkileri artabilir. Bu nedenle kullanılan tüm ilaçlar mutlaka kemoterapi planlayacak onkoloğa bildirilmelidir.

Kemoterapinin yan etkileri nelerdir?

En yaygın görülen yan etkiler şunlardır:

• Mide bulantısı
• Kusma
• İshal
• Saç dökülmesi
• İştah kaybı
• Yorgunluk
• Ateş
• Ağız yaraları
• Ağrı
• Kabızlık
• Ciltte morlukların oluşması
• Kanama
   

Daha nadir olan yan etkiler ise şöyledir:

• Akciğer dokusunda hasar
• Kalp sorunları
• Kısırlık
• Böbrek sorunları
• Sinir hasarı (periferik nöropati)
• İkinci bir kanser gelişme riski

Kemoterapi tedavisi sonrası dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?

1. Kemotarapi sırasında ve sonrasında beslenme:

Kemoterapi kanser hücrelerini öldürürken sağlıklı hücrelere de zarar verir. Kemoterapi esnasında ve kemoterapi sonrasında hastalarda sıklıkla beslenme ile ilgili bazı problemler oluşur. En yaygın görülen beslenme problemleri şunlardır:

1. İştah kaybı
2. Ağızda tad duyusunun bozulması, yiyeceklerin kokusunu algılayamama
3. Kabızlık
4. İshal
5. Ağızda kuruma
6. Laktoz intoleransı (süt ve süt ürünlerine karşı sonradan gelişen tahammülsüzlük)
7. Bulantı hissi, kusma
8. Kilo kaybı
9. Boğazda şişme, yutma güçlüğü
10. Anormal kilo alma
     

Kemoterapi alan hastalarda beslenme önerileri:

• Dolabınızda sağlıklı yiyecek ve içecekler bulundurun.
• Kemoterapiden sonra bulantınız oluyorsa kraker yiyebilirsiniz. Zencefilli gazoz, zencefil çayı, limon, limonlu çay ve nane midenizi yatıştırabilir.
• İştah kaybı yaşıyorsanız günde 3 yerine 5-6 defa küçük öğünler şeklinde besin tüketin.
• Yemek kokularından dolayı yemek pişirmek istemiyorsanız bir yardımcı bulun.
• Gün boyu yudum yudum sıvı besinler tüketmeye çalışın. Ancak yemek öncesi çok sıvı almak iştahınızı kapatabilir, dikkatli olun. 
• Yeteri kadar protein almaya dikkat edin.
• Kuru yemiş yiyin.
• Bol taze sebze ve meyve tüketin.
• Zeytinyağına ağırlık verin.
• Yemek saatlerini keyifli zamanlara dönüştürmeye çalışın. Güzel, iştah açıcı sofralar hazırlayın ve sevdiklerinizle bir arada olun. Yemek esnasında olumsuz düşünceleri beyninizden uzaklaştırın. 
• Tat duyusundaki değişikliklere karşı yemekleri farklı tarzda hazırlamaya çalışın. 
• Suyun tadı değiştiyse maden suyu içebilirsiniz ya da suyunuza limon ilave edebilirsiniz.
• Kemoterapiden sonra kabızlık geliştiyse bol lifli beslenin. Hareket edin.
• Kilo alma eğiliminiz ortaya çıktıysa yiyeceklerdeki yağı azaltın.
• İlaçlara bağlı ishal oluyorsanız muz ve patatese ağırlık verin, bol su için.
• Kemoterapiden sonra ağız yaralarınız oluyorsa baharatlı yiyeceklerden uzak durun. Yemeklerden sonra ağzınızı tuzlu su ile çalkalayın.
• Aşırı kafein tüketiminden kaçının.
• Hekiminize danışmadan vitamin ve bitkisel takviye kullanmayın. 
• Kırmızı eti, balık eti ve hindi etini dengeli tüketebilirsiniz.
• Şekerli gıdalardan mümkün olduğunca kaçınmak uygun olur.

Kanser hastalarında kemoterapi sonrası ağrılar nasıl giderilir?

Bazen kemoterapiden sonra hastalarda kas ve eklemlerde ağrılar olur. Kemoterapinin kas - iskelet sistemi üzerine yan etkileri olabilir. Tedaviden sonra kaslarda güçsüzlük, kol ve bacaklarda uyuşma şeklinde yan etkiler de görülebilir. Bu durumda hekiminizin önerdiği ağrı kesicileri kullanabilir, ılık duş alabilirsiniz. Yürürken ağrıdan dolayı dengeniz bozuluyorsa geçici olarak baston kullanabilirsiniz.

Kemoterapiye bağlı saç dökülmesi ne zaman başlar?

Genellikle kemoterapiden 2-3 hafta sonra saç dökülmeye başlar. Kemoterapi tamamlandıktan 1-2 ay sonra saçlar tekrar çıkar. Saç dökülme miktarı ilaca göre ve hastaya göre değişkenlik gösterebilir. Bazı ilaçlarda hiç dökülmez, bazı ilaçlarda ise tam saç kaybı görülebilir. Saç dökülmesi için bone, eşarp veya peruk gibi malzemeler kullanabilirsiniz.

Kemoterapi alan hastalar genel olarak nelere dikkat etmelidir?

• Kemoterapi alan her hasta evde ateş ölçmeyi bilmelidir. Ateş, enfeksiyonu gösterir ve doktora gitmeyi gerektirir. 
• Kemoterapi hastaları çevrelerindeki insanlarla yakın temas kurmamalı ve enfeksiyonlu insanlarda uzak durmalıdırlar.
• Sigara içiyorlarsa bırakmalı; sigara dumanı olan, tozlu ve havasız ortamlardan kaçınmalıdırlar.
• Tüketecekleri meyve ve sebzeler güzelce yıkanmalıdır. İçme suyu temiz ve sağlıklı olmalıdır. Süt iyice kaynatılmalı ve yemekler iyi pişirilmelidir.
• Çok bol sıvı tüketmeye özen gösterilmelidir.
• Mümkünse dışarıdaki restoranlarda yemek yememelidirler.
• Kemoterapi esnasında tırnaklar kesilirken ciltte kesi olursa kanama uzun sürebilir. Tıraş olurken jilet kullanılmaması ve tırnakların çok kısa kesilmemesi tavsiye edilir.
• Kemoterapi esnasında diş çekilecekse mutlaka hekimin haberi olmalıdır.

Kanser tedavilerinde “alternatif tıp”, “doğal yöntemler” veya “bitkisel çözümler” gibi yollara başvurmak ne kadar doğru? Tedaviye ek olarak önerdiğiniz yöntemler var mı?

Kanser tedavisi süreci strese, tükenmişliğe neden olabilir veya çevrenizdeki insanlarla olan ilişkilerinizi, duygusal yaşantınızı etkileyebilir. Bu sorunları kontrol edebilmede destek alabileceğiniz çeşitli programlar ve yöntemler vardır. Uygulamak istediğiniz herhangi bir rahatlama programını doktorunuzla paylaşarak ve sizin için bir sakıncası olup olmadığını öğrenerek, bu yöntemlerden faydalanabilirsiniz. Bu tür uygulamalara örnek olarak masaj terapisi, biyofeedback, fiziksel veya nefes egzersizi, yoga verilebilir. Ayrıca aile, yakın çevre ve hasta grupları ile paylaşımlar da çok önemlidir. 

Çevrenizdeki pek çok kişi tarafından size tıp dışı çeşitli tedavi yöntemleri önerilecektir. Tüm bu önerilen yöntemlerin bilimsel dayanağını doktorunuzdan öğrenmeden kullanmamanızı öneririz. Çünkü çok masum olduğunu varsayarak kullandığınız yöntemler, gerçek tedavinizin etkinliğini azaltabilir veya organ fonksiyonlarınızı bozabilir.

Kemoterapi sürecinde çalışmak mümkün müdür?

Bazı hastalar kemoterapi aldıkları dönemde çalışabilirler ancak uygulanan tedavinin çeşidi, oluşabilecek yan etkiler, çalışma ortamın durumu gibi faktörler farklılık göstereceği için hastaların hekimleri ile konuşarak bu sürece karar vermesi gerekir. 

Kemoterapi sürecinde tatil yapılabilir mi?

Kemoterapi sırasında tatil bazen mümkün olabilir ancak bu durum kemoterapilerin yan etki profiline, veriliş sıklığına göre, hastanın ek hastalıklarına göre değişkenlik gösterebilir. 

Kemoterapi sürecinde hamile kalınabilir mi? Hamileyken tümör tespit edildiğinde kemoterapi görülebilir mi?

Genellikle kemoterapi alan hastalarda yumurtalık fonksiyonları baskılanmakta adetler durabilmekte ya da gecikmeler olabilmektedir. Buna rağmen hastaların hamile kalma riski vardır. Bu nedenle kemoterapi alan hastalarda doğum kontrolü yapılmasını önermekteyiz; aksi halde oluşacak fetüs toksik ajanlara maruz kalacağı için gebeliğin sonlandırılması gerekir. 

Kemoterapi gören kadın emzirebilir mi?

Hamilelik esnasında kanser tanısı konulabilmektedir. Bu durumda kanserin evresi, tümörün tipi, kişinin gebeliği devam ettirip ettirmeme isteği sürece karar vermede başlıca etkenlerdir. Hamileliğin ilk üç ayında fetüsün organ oluşumları henüz tam tamamlanmadığı için kemoterapi kesinlikle uygulanmaz. 2. trimestirden sonra ise bazı kemoterapi ilaçları verilebilir. Genel yaklaşım olarak gebeliğin ilk 3-4 ayında kanser gelişmişse ve acil tedavi gerekiyorsa sonlandırılması tercih edilir, son 1-2 ayda ise hastalığın durumuna göre fetüsün gelişimi hızlandırılıp doğumun erkene alınması sonrası tedaviye geçilebilir. Diğer aylarda yine hastalığın yaygınlığı ve tedavinin aciliyetine göre aile ile birlikte karar verilmesi gerekir. Kemoterapi alan hastalara emzirme önerilmez.