Kemik İliği Nedir?

Kemikler canlıların vücudunu koruyan, hareketini sağlayan, kemik, kemik iliği ve bunları çevreleyen bir bağ dokudan oluşan hayati öneme sahip yapılardır. Kemiklerin en önemli görevlerinden bir tanesi de kan üretimidir. Peki kan oluşumunda önemli bir yere sahip olan kemik iliği nedir? Kemik iliği çeşitleri nelerdir? Bunlar gibi kemik iliği ile ilgili merak edilenler için yazının devamını inceleyebilirsiniz.

Kemik İliği Nedir?

Hareket sisteminin önemli bir parçası olan kemikler; uzun, kısa, yassı, düzensiz, havalı kemikler gibi çeşitlere ayrılır. İskelet sisteminde bulunan uyluk kemiği, kalça kemiği, göğüs kemiği gibi kemiklerin uzunluğu, genişliğinden fazladır. Uzun kemiklerin yapısı incelendiğinde içerisinde diafiz adı verilen uzun bir yapı, bir boşluk ve bu boşluğu çevreleyen sert kompakt bir yapı bulunur. Uzun kemiklerin içerisindeki boşluklarda bulunan besleyici ve süngerimsi yapıya kemik iliği adı verilir. Kemik iliğinin en önemli görevi; kan hücrelerini üretmek ve dolaşıma sokmaktır. Kemik iliğinde bulunan kök hücreler (stem cell) kan yapımında aktif görev alır. Bunlar vücudun ihtiyacına göre kırmızı kan hücrelerini (alyuvarlar), beyaz kan hücrelerini (akyuvarlar) ve kan pulcuklarını üretir. Kök hücrelerin kendini çoğaltma ve kopyalama özelliği vardır. Kopyalanan kök hücreler, olgun kan hücrelerini meydana getirir. Yeterli olgunluğa ulaşan kan hücreleri de vakti geldiğinde kemik iliğinden ayrılarak dolaşıma katılırlar. Kemik iliğinde başlıca üç hücre çeşidi bulunur. Bunlar; kök hücre, farklı hücre serilerinin oluşmasını sağlayan progenitor hücre ve kan dolaşımına katılan olgunlaşmış kan hücreleri olarak sıralanabilir.

Kemik İliği Çeşitleri Nelerdir?

Kemik iliği, sarı kemik iliği ve kırmızı kemik iliği olmak üzere iki alt sınıfa ayrılır. Sarı kemik iliği ve kırmızı kemik iliğinin her ikisi de kan damarları içerir. Ancak ikisi arasında bazı farklar vardır. Sarı ve kırmızı kemik iliği arasındaki farklardan bazıları şu şekilde sıralanabilir:

• Kemik iliğinin iki alt türünün sarı ve kırmızı kemik iliği olarak adlandırılmasında temel sebep, ikisinin içeriğinde bulunan yapıların farklı olmasıdır. Kırmızı kemik iliği ismini, içerdiği eritrositlerden ve eritrosit serilerinden alır. Sarı kemik iliğinin içeriğinde ise çok sayıda yağ hücresi bulunur; bu nedenle sarı renktedir.
• Yenidoğan döneminde organizmada sadece kırmızı kemik iliği bulunur. Yaklaşık olarak 5-6 yaşlarına gelindiğinde kırmızı kemik iliği sarı kemik iliğine dönüşmeye başlar. Yetişkinlerde, kemik iliği miktarının yaklaşık olarak yarısı kırmızı yarısı sarı kemik iliğidir.
• Sarı ve kırmızı kemik iliği arasındaki en önemli farklardan biri de kan üretimi ile ilgilidir. Kırmızı kemik iliğinde kan hücreleri yapılırken sarı kemik iliğinde kan hücresi yapımı görülmez.
• Kırmızı kemik iliği eritrositlerin yıkımından ve yıkım sonrasında ortaya çıkan demirin depolanmasında görev alır. Kırmızı kemik iliğinin yanı sıra karaciğer ve dalak gibi organlarda da demir depolandığı görülür. Sarı kemik iliği ise yağ deposu olarak çalışır.
• Aşırı kan kaybı gibi durumlarda sarı kemik iliği kırmızı kemik iliğine dönüşerek organizmanın kan üretim sürecine destek olur.
• Kan yoluyla merkezi lenfoid organlara taşınan indiferansiye T ve B lenfosit hücrelerinin yapımı, kırmızı kemik iliğinde gerçekleşir. Kemik iliğinde lenfositlerin üretimi çoğunlukla lenfoid sistem organlarının herhangi birinde bir hasar ya da hastalık ortaya çıktığı zaman gerçekleşir.

Kemik İliği Hastalıkları

Kemik iliği, kan hücrelerinin üretiminde aktif görev aldığı için kemik iliğinin düzgün çalışmaması halinde kan ile ilgili çeşitli hastalıklar görülebilir. Başlıca kemik iliği hastalıkları şu şekilde sıralanabilir:

• Multiple myeloma: Multiple myeloma ya da myeloma beyaz kan hücrelerinden olan plazma hücrelerinden kaynağını alan bir kanser çeşididir. Myeloma hastalarında plazma hücrelerinin DNA’sı hasarlıdır. Bu hasarlı hücreler, myelom hücreler olarak adlandırılır. Diğer kanser türlerinin aksine myelom kanserinde herhangi bir tümör yoktur. Myeloma hastalığında myelom hücreleri, kemik iliği içinde kontrolsüz bir biçimde çoğalır.

• Orak hücreli anemi: Alyuvarların içerisinde hemoglobin adı verilen ve görevi oksijen taşımak olan yapılar bulunur. Çeşitli sebeplerle içerisinde hemoglobin bulunduran eritrositlerde anomali gelişir ve bu hücreler orak görünümünü alır.

• Akdeniz anemisi (talasemi): Akdeniz anemisi, başta Akdeniz bölgesinde yaşayan insanlarda olmak üzere tüm dünyada yaygın olarak görülen bir kan hastalığıdır. Hemoglobinin yapısında globin zinciri adı verilen bir yapı bulunur. Globin zincirinin yapısında meydana gelen bir bozukluk globinin az üretilmesine ya da hiç üretilmemesine neden olur. Bu durum Akdeniz anemisi, yani talasemi olarak adlandırılır.

• Lenfoma: Lenf kanseri bir diğer adıyla lenfoma, kemik iliği, dalak, karaciğer gibi organlarda bulunan lenfositlerin kontrolsüz bir biçimde çoğalması sonucu ortaya çıkan bir kanser türüdür. Lenf kanseri kemoterapi, radyoterapi gibi tedavi yöntemleri ile tedavi edilebildiği gibi gerekli durumlarda kemik iliği nakli de hayat kurtarıcı olabilir.
• Lösemi: Kan kanseri ya da kemik iliği kanseri olarak da bilinen lösemi, kemik iliğinde üretilen beyaz kan hücrelerindeki (white blood cells) myeloid ve lenfoid adı verilen hücrelerin kontrolsüz bir şekilde çoğalması sonucunda ortaya çıkan bir kanser türüdür. 

Kemik İliği Nakli Nedir, Nasıl Yapılır?

Kemik iliği nakli diğer ismiyle kök hücre nakli; Akdeniz anemisi, lenfoma, lösemi gibi hastalıkların tedavisinde başvurulan tedavi yöntemlerinden bir tanesidir. Daha önceleri kök hücre toplanması için sadece kemik iliği kullanıldığı için kemik iliği nakli ve kök hücre nakli birbirinin yerine kullanılabilirken, günümüzde kök hücre kaynağı hastanın kendisi de olabilir. Buna otolog kök hücre nakli adı verilir. Kemik iliği naklinde genellikle sağlıklı bir donör (verici) olması gerekir. Sağlıklı bir vericiden alınan kemik iliğinin damar yoluyla hastaya nakledilmesi işlemine kemik iliği nakli adı verilir. Donörden alınan ana kök hücreleri hastaya uyum sağlarsa hastada yeni kan üretim süreci başlar. Kemik iliği nakli sırasında genel anestezi kullanılır. Alanında uzman doktorlar tarafından steril ameliyathane ortamında özel iğneler yardımıyla vericinin kemiğinin içerisine girilir ve kemik iliği enjektöre çekilir. Vericiden alınan ana kök hücreler, özel bir torba içerisine konulur ve vakit kaybetmeden damar yoluyla hastaya transfer edilir. Başarılı geçen bir kemik iliği nakli sonrasında ortalama 3 hafta içerisinde hastada sağlıklı kan üretimi başlar. Kemik iliği naklinin alıcı ile uyum ihtimalini artırmak için yaklaşık olarak 6 ay boyunca hasta çeşitli tedavilerle kontrol altında tutulur. 

Kemik İliği Nakline Dair Sık Sorulan Sorular

Kimler kemik iliği ana-kök hücre vericisi olabilir?

Kemik iliği naklinin başarısı, vericinin uygunluğu ile doğru orantılıdır. Bu nedenle kemik iliği için verici olmanın belirli kriterleri vardır. Doku grupları uygun kardeşler, nadiren kan bağı bulunan diğer akrabalar, doku grubu uygun olan ancak kan bağı bulunmayan diğer kişiler, hastanın kendisi, kemik iliği naklinde verici olabilir. Bunlara ek olarak hastanın sağlıklı olduğu zamanlarında toplanıp, saklanan kendi kemik iliği de nakil sırasında hastaya verilebilir. Bazı durumlarda yenidoğan kardeşin göbek bağı kanından da kök hücre toplanması mümkündür.

Kemik iliği naklinin yan etkileri var mıdır?

Kemik iliği naklinin verici açısından oldukça hafif yan etkileri bulunur. Bu yan etkiler halsizlik, yorgunluk, dalak bölgesinde sızı, ateş ve nezle gibi komplikasyonlar olarak sayılabilir. Alıcı için ise kemik iliği nakli öncesinde ve sonrasında ciddi komplikasyonlar görülebilir. Komplikasyonların başında hastanın vücudunun kök hücreyi reddetmesi gelir. Kemik iliği tarafından üretilen bağışıklık hücreleri hastanın kendi doku ve organları yabancı bir ajan olarak düşünüp bunlara saldırmaya başlayabilir. 

Kemik iliği nakli sonrasında dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?

Kemik iliği nakli sonrasında hastaların düzenli olarak doktor kontrolüne gitmesi önemlidir. Bunun yanı sıra sağlıklı ve dengeli beslenmeye, hafif egzersizler yapmaya, tütün mamulleri gibi sağlığa zararlı alışkanlıklardan uzak durmaya özen göstermeleri gerekir.