Ergenlerde Demir Eksikliği Taraması: Neden Önemlidir?

Ergenlik dönemi fiziksel, zihinsel ve ruhsal değişimlerin kısa bir zaman aralığında yaşandığı kompleks bir dönüşüm evresidir. Değişen ergen bedeninin ihtiyaçlarının farkına varılması ve karşılanması bu dönemin sağlıklı geçirilmesi için son derece önemlidir. Demir eksikliği anemisi, yani kansızlık, demirin kırmızı kan hücre yapımına yetmeyecek kadar olan azalması süreci iken, demir eksikliği bu sürecin başlangıcını, henüz demir eksikliği anemisi başlamadan ortaya çıkan klinik durumdur. Demir eksikliği, fark edildikten sonra tedavisi ile hastanın hayat kalitesinde ve uzun dönem kronik hastalıklardan korunmasında önemli bir payı olduğunu artık çok daha iyi bildiğimiz için, ergenlik dönemi gibi risk faktörü olan durumlarda tarama yapılarak tedavi edilmesi, uzun sağlıklı yaşam (longevity) için erken yaşlarda atılacak en önemli adımlardan biridir. Yani, demir eksikliği deyip geçmemek gerekiyor.

Ergenlikte Demir Eksikliği ve Risk Altındaki Gruplar

Avrupa Hematoloji Derneği'nin 2024 Temmuz ayında yayınlanan ''Demir Eksikliği ve Demir Eksikliği Anemisi Tanı, Tedavi ve Önlenmesi Kılavuzu'', çocuklar ve ergenler, sporcular, vejetaryenler, düzenli kan bağışçıları, yaşlı yetişkinler, adet gören yetişkin kadınlar, hamile kalmayı düşünen veya hamileler, herhangi bir kanama bozukluğu olanlar, uzun süre mide koruyucu ilaç kullananlar, kronik enfeksiyonlar veya sosyoekonomik dezavantajı olan kişiler dahil olmak üzere çok sayıda popülasyonda demir eksikliği açısından tarama yapılmasını önermektedir.

Ergen popülasyonunda demir eksikliğinin neden tedavi edilmesi ve bu açıdan tarama yapılmasının neden önemli olduğunu, demirin vücudumuzdaki temel görevlerini anlayarak daha kolay ortaya koyabiliriz.

Ergenlik, kan hacminin genişlemesi ve kas kütlesinin artması nedeniyle artan demir ihtiyacının olduğu bir zamandır. Ergen kızlar, adet kanaması nedeniyle demir eksikliği geliştirme açısından özellikle risk altındadır. Çağımızda beslenme problemi olarak artan obezite sıklığı ve bazı özel diyet yaklaşımlarının (vejetaryen, vegan beslenme) popülerlik kazanması gibi durumlar, çocukluk yaş grubunda demir eksikliği riskini artıran faktörler olarak sıralanabilir.

Demir Vücutta Ne İşe Yarar?

Demir, büyüme ve gelişme sürecinin sağlıklı ilerlemesi için hayati önem taşıyan bazı proteinlerin ve enzimlerin temel bir bileşenidir. Demirin çoğu kırmızı kan hücrelerinin içinde bulunur; bu nedenle, herhangi bir sebeple olan kan kaybı dünya çapında demir eksikliğinin (DE) ana nedenidir. Ayrıca, et ürünleri alımını sınırlayan vegan ve vejetaryen ergenler, özellikle düşük demir seviyeleri olmak üzere demir dengesizliği riski altındadır.

Demir minerali vücudumuzda pek çok farklı işleve sahiptir. Hücrelerin oksijen ihtiyacını karşılayan hemoglobin proteininin temel bileşenidir. Ayrıca, hücrenin enerji santrali olarak bilinen mitokondrilerin enerji üretim sürecinin sağlıklı çalışması, beyin hücreleri arasında iletişimi sağlayan nörotransmitterlerin üretiminde, DNA’nın üretiminde, bağışıklık hücrelerinin üretiminde ve karaciğerin detoksifikasyon işlemlerinin sürdürülmesi için kilit bir mineraldir. Bu yüzden sağlıklı bir ergenlik sürecinin devamı için demir içeriği yeterli ve dengeli bir beslenme ile gereklilik halinde dışarıdan alınan demir takviyesi çok önemlidir.

Demir Eksikliğinin Belirtileri Nelerdir?

Ergenlerde demir eksikliğinin; hiçbir şikâyet oluşturmayacağı gibi hem fiziksel dayanıklılığı hem de bilişsel performansı etkilediği bilinmektedir.

• Yorgunluk, halsizlik
• Saç dökülmesi
• Tırnak yapısında bozulma
• Hareketle ortaya çıkan nefes darlığı, çarpıntı
• Zihinsel konsantrasyon yeteneğinde azalma
• Değişken ruh hali
• Kuru cilt
• Huzursuz bacak sendromu
• Pika (yiyecek olmayan maddelere karşı aşırı yeme isteği) ve buz yeme isteği demir eksikliğinin belirtileri olarak görülebilmektedir.

Ne Zaman Doktora Başvurmalı?

Hiçbir şikâyeti olmasa bile ergenlik döneminde bazı durumlarda demir eksikliği açısından tarama yapılması önerilmektedir.

• Düşük demir alımına sahip alternatif diyetler (vegan-vejetaryen beslenme)
• Obezite
• Daha önceden demir eksikliği anemisi tanısı alanlar
• Obezite cerrahisi geçirmiş olanlar
• Kan bağışçısı olanlar
• Kronik inflamatuar durumlar nedeniyle takip edilenler
• Mide koruyucu olarak asit baskılayıcı mide ilacı kullananlar
• Yoğun spor yapan gençler demir eksikliği açısından risk grubunu oluşturur ve bu grupta olan ergenler en az yılda bir defa değerlendirilmelidir.

Risk faktörü olmayan ergen erkekler 14 yaşına kadar en az bir defa, menstrüel döngüsü başlayan ergen kızlarda ise ağır menstrüel kanama varsa her yıl, eğer normal bir menstrüel döngüye sahipse en geç 14 yaşına kadar mutlaka bir defa demir eksikliği açısından tarama yapılmalıdır.

Okul başarısında gerileme, spor aktiviteler sırasında akranlarından geride kalma, derste dikkatini toplamakta zorlanma, tırnak yapısında bozulma, saç dökülmesi, gıda olmayan maddeleri yeme eğilimi ya da huzursuz bacak sendromu, sık enfeksiyon geçirenler ve ailede genetik kansızlık öyküsü olan ergenler mutlaka demir eksikliği ve anemi açısından değerlendirilmeleri için doktora başvurmalıdır.

Demir Fazlalığının Vücutta Etkileri Nelerdir?

Demir eksikliği ne kadar önemliyse vücuttaki demir fazlalığı da ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir. Demirin fazlalığı bazı protein yapılarına bağlanarak özellikle karaciğer, kalp, pankreas ve hipofiz bezi gibi organ dokularında birikip bu organlarda fonksiyon kaybına sebep olabilir.

Demir eksikliğine göre çok daha az görülen demir fazlalığı, demir eksikliği açısından tarama yapılan hastaların değerlendirildiği testlerle tanı alabilir. Özellikle ailesel hemokromatozis tanısı olan ailelerin çocukları ya da sebebi açıklanamayan karaciğer, kalp, pankreas ve hipofiz bezi sorunu yaşayan ergenlerde tanı için değerlendirilmesi önemlidir.

Kızlar mı Erkekler mi Demir Eksikliği Açısından Daha Risk Altında?

Ergenlik döneminde kızlar, menstrüel döngü başladıktan sonra kendi akranları olan erkeklere göre demir eksikliği açısından daha riskli bir gruba dâhil olurlar. Kız ergenler her ay normal bir adet döngüsünde ortalama 80 ml kan kaybederler. Bu da yaklaşık olarak günlük 1 mg demir kaybı ve günlük ekstra 1 mg demir ihtiyacı demektir.

Demir Eksikliği Ergenlikte Nasıl Önlenir?

Demir açısından zengin besinler tüketmek, demir eksikliğini önlemek için ilk atılması gereken adımdır.

• Kırmızı et (sığır, kuzu eti), tavuk, balık ve karaciğer gibi hayvansal kaynaklar: En iyi demir kaynağıdır ve bu demir türü (hem demir) vücut tarafından daha kolay emilir.
• Baklagiller (mercimek, nohut, fasulye), ıspanak, brokoli, koyu yeşil yapraklı sebzeler, kabak çekirdeği gibi bitkisel kaynaklar: Bitkisel kaynaklı demirin etkinliği artırılmalıdır. C vitamini, bitkisel kaynaklı demirin emilimini artırır. Örneğin, ıspanak gibi demir açısından zengin sebzelerle birlikte portakal, limon, çilek, kivi veya biber gibi C vitamini yönünden zengin besinlerin tüketilmesi önerilir.
• Çay ve kahve: İçerdikleri tanenler nedeniyle demir emilimini azaltabilir. Yemeklerden hemen sonra çay veya kahve tüketmemeye özen gösterilmelidir.

Demir Takviyeleri

• Doktor önerisiyle, demir seviyeleri düşük olan ergenlerde demir takviyeleri kullanılabilir. Ancak demir takviyeleri, hastanın demir eksikliği düzeyine göre gerekli sürede ve uygun dozlarda yapılmalıdır. Fazla demir alımı toksik olabilir.
• Ağızdan demir takviyesi alımının kabızlık, karın ağrısı, midede rahatsızlık hissi ve bazen ishal gibi yan etkileri olabilir. Bu yan etkiler nedeniyle tedaviye uyum zorlaşabilir. Doktorun uygun gördüğü durumlarda damardan demir desteği de uygulanabilir.

Vejetaryen/vegan ergenler için beslenmede demir kaynaklarını artırmak önemlidir. Mercimek, kinoa, tofu, kabak çekirdeği ve tam tahıllar gibi gıdalar bu beslenme şekli için önemli demir kaynaklarıdır. Ayrıca C vitamini ile bu demir kaynaklarının emilimi desteklenmelidir.

Yoğun spor yapan gençler, demir eksikliği açısından risk grubundadır. Bu grupta demir ihtiyacı akranlarına göre daha fazladır. Kasların oksijen ihtiyacını karşılayabilmek için bu gençlerin demir alımını artırması gerekebilir. Sporcu gençlerin beslenme programlarına demir açısından zengin gıdalar eklenmelidir.

Ergenlikte demir eksikliği önlenebilir bir durumdur ve yeterli beslenme ile doğru alışkanlıklar, gençlerin sağlıklı bir gelişim süreci geçirmelerine yardımcı olur.

Egzersiz Demir Metabolizmasını Etkiler mi?

Demir metabolizması, vücutta oksijen taşıma, enerji üretimi ve kas işlevlerini doğrudan etkileyen bir süreçtir. Bu nedenle egzersizin demir gereksinimlerine ve metabolizmasına olan etkisi önemlidir.

Yoğun egzersiz (özellikle dayanıklılık sporları), vücutta daha fazla oksijen taşınmasına ve enerji üretimine ihtiyaç duyulmasına neden olur. Bu süreçlerde demir, oksijen taşıyan hemoglobin ve kaslardaki miyoglobin için gereklidir. Kas dokusundaki artış da demir ihtiyacını artırabilir. Egzersizle birlikte artan demir ihtiyacı, vücudun demir emilimini artırabilir.

Egzersiz sırasında yüksek etkili aktivitelerde (örneğin koşma) ayakların yere vurması veya kasların aşırı çalışması gibi fiziksel stres durumlarında da kırmızı kan hücrelerinin parçalanmasına (hemoliz) neden olabilir. Bu durumda hemoglobinin bir kısmı idrar yoluyla atılır ve demir kaybı yaşanabilir.

Demir Eksikliği Olan Ergenlerde Ağır Metal Maruziyeti ve Sonuçları

Demir, vücutta spesifik bir taşıma sistemi aracılığıyla emilir. Ancak demir eksikliği olduğunda, vücut bu eksikliği telafi etmek için bağırsaklardaki demir emilimini artırır. Demir eksikliği yaşayan bireylerde, demirin emilim mekanizmaları daha aktif hale gelir ve demir için yeterli olmayan ama ağır metal içeriği olan kötü bir öğüne maruz kalan bağırsaklardan, yeterli demir bulunamadığında diğer ağır metalleri (kurşun, kadmiyum, civa gibi) aynı yolla daha fazla emebilir.

Ferritin, vücutta demiri depolayan bir proteindir ve demir eksikliği olan bireylerde ferritin seviyeleri düşüktür. Ferritin aynı zamanda vücutta ağır metalleri bağlama kapasitesine de sahiptir. Yani ferritin, sadece demiri değil, bazı toksik metalleri de bağlayarak onların vücuda zarar vermesini engelleyebilir. Demir eksikliği durumunda düşük ferritin seviyeleri, ağır metallerin serbest kalmasına ve toksik etkilerinin artmasına neden olabilir.

Ağır metal maruziyetinin artması durumunda, vücutta ciddi sağlık sorunları ortaya çıkabilir:

• Nörolojik Hasar: Özellikle kurşun ve civa, merkezi sinir sistemi üzerinde ciddi toksik etkilere sahip olabilir. Bu durum, zihinsel gelişim sorunlarına, hafıza ve öğrenme güçlüklerine yol açabilir.
• Böbrek ve Karaciğer Hasarı: Kadmiyum gibi ağır metallerin birikimi, böbrek ve karaciğer hasarına neden olabilir. Bu durum, ağır metal zehirlenmesinin uzun vadeli etkileri arasında yer alır.
• Kemik Sağlığı Üzerinde Olumsuz Etkiler: Kadmiyum birikimi, kemik dokusunda zayıflamaya ve osteoporoza yol açabilir.

Basit bir demir eksikliği olarak nitelendirilen, çoğumuzda olduğunu bildiğimiz ama yeterli destek ve tedavi almadığımız bir durumun bedenimizi maruz bıraktığımız pek çok faktörden etkilenerek çok ağır sağlık sorunlarına sebep olabileceğine özellikle dikkat çekmek istiyorum. Demir eksikliği tespit edildikten sonra demir desteği alınması ve temiz içerikli beslenme, sağlıklı bir ergen gelişimi için çok önemlidir. Bu bağlamda demir eksikliği durumunda ağır metallerin vücuda zarar verme riski artabileceği için bazı önlemler alınmalıdır:

• Demir eksikliğini gidermek için demir açısından zengin besinler tüketilmeli (kırmızı et, tavuk, balık, yeşil yapraklı sebzeler) ve gerektiğinde doktor tavsiyesiyle demir takviyesi alınmalıdır.
• Özellikle kurşun ve kadmiyuma maruz kalma olasılığını azaltmak önemlidir. Kurşun içeren eski boyalar, su boruları veya kirli topraklardan uzak durulmalıdır.
• Ağır metal içerebilecek kirlenmiş su kaynaklarından kaçınılmalı ve gıdaların güvenli yerlerden temin edildiğine dikkat edilmelidir.

Demir eksikliği, ağır metal emilimini artırarak vücudu daha savunmasız hale getirebilir. Bu nedenle demir eksikliğini önlemek, yalnızca demir eksikliği anemisi gibi rahatsızlıkları değil, aynı zamanda ağır metal kronik zehirlenmesine karşı da koruyucu bir rol oynar. Bu yüzden ergenlik döneminde özellikle risk faktörü olan grupta yıllık demir eksikliği taraması yapılması ergen sağlığı ve korunması için gerekli ve önemlidir.